در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی فرش دستباف اهمیتی تقریباً یکسان با طراحی و بافندگی دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشی آفریده نمی شود . علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز آن همیشه در خانواده های رنگرز باقی مانده و کمتر کسی می توانست از اسرار آن آگاهی یابد. هر رنگرز با به کار بردن شیوه های مخصوص به خود رنگ هایی با تونالیته های مشخص را تولید می کند که مشابه آنها را تقریباً در سایر کارگاه ها نمی توان یافت به همین دلیل رنگ یکی از عوامل تشخیص بافت های مناطق مختلف است.
بیشتر بخوانید: هر رنگی در فرش چه معنایی دارد؟
در رنگرزی مهارت رنگرز در کاربرد مواد رنگی اهمیت ویژه ای دارد و عامل درخشندگی رنگ تنها مواد الوان نیست، زیرا فرش هایی وجود دارند که الیاف آنها با موارد رنگ دار مرغوب، رنگ آمیزی شده، اما به علت عدم مهارت رنگرز و فقدان نفوذ رنگ به داخل الیاف، فرش رگه دار شده و یا بر عکس بر اثر اشباع الیاف از مواد رنگی، هنگامی که فرش های مجاور نفوذ می کنند.
همچنین کیفیت و نوع الیافی که توسط رنگرز در رنگرزی به کار برده می شود نیز مهم است به این صورت که هر گاه چند دسته کلاف مختلف را در یک زمان و تحت شرایط یکسان و حتی اتوماتیک رنگ آمیزی کنند نتیجه ی کار در تمام آنها یکسان نخواهد بود و هر کلافی رنگی متمایز از کلاف های دیگر به خود می گیرد.
رنگ ها را بر اساس ساختمان فیزیکی، کیفیت شیمیایی ثبوت و نوع دندانه هایی که با آن به کار می برند و یا روش های رنگرزی تعریف و طبقه بندی می کنند. ما در این مقاله از فرش راین رنگ ها را در دو گروه رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیایی مورد مطالعه قرار می دهیم.
رنگ های طبیعی برای رنگرزی فرش دستباف
رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشا گیاهی داشته و از ریشه، گل، برگ میوه و پوست تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمزدانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند و یا مانند خاک رس معادن استخراج می شوند.
وجود رنگ های گوناگون در فرش های ایرانی که در قرن های گذشته بافته شده اند مبین این نکته است که صنعت رنگرزی در ان سرزمین سابقه ی طولانی داشته است. پژوهش های باستان شناسی موید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و رنگ هایی که در منسوجات خود به کار می برده اند بسیار با دوام و چشم گیر بوده است.
ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابرایشم از دیرباز از گیاهان رنگ دار نظیر انار، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین از حشره ی قرمزدانه استفاده می کرده اند .
سال های متمادی رنگ های گیاهی یکی از اقلام صادردراتی ایران بوده است. در اواخر دوره ی قاجاریه کارگاه های متعدد رنگرزی در جوار کارگاه های قالی بافی فعالیت پررونقی داشته اند. در این کارگاه فرآورده های گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در کارگاه های تولید رنگ سائیده و عمل آورده و بسته بندی شده بود به خارج صادر می کردند.
رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربرد آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را نمی توان در این سری رنگ ها به دست آورد .
رنگ های شیمیایی
در ابتدای پیدایش و ساخت رنگ های شیمیایی تعداد آنها بسیار محدود بود ولی با پیشرفت علم شیمی رنگ های گوناگون با قابلیت مصرف برای تمام الیاف مصنوعی و طبیعی ساخته شد و به بازار آمد.
رنگ های شیمیایی بعد از پیدایش به سرعت در کارگاه های رنگرزی رواج پیدا کردند متاسفانه استفاده از برخی این رنگ ها که به نام رنگ های جوهری و یا آنیلینی معروف هستند لطمه ی فراوانی به صنعت قالی بافی ایران وارد کردند. این سری رنگ ها در مقابل نور و آب به هیچ وجه ثبوتی ندارند و تنها به علت ارزانی قیمت و شفافیت و همچنین سهولت کاربرد در ابتدا به میزان نسبتاً وسیعی در کارگاه های رنگرزی مورد استفاده قرار گرفتند.
بی ثباتی رنگ های جوهری در مقابل نور و آب موجب آن شد که تصور شود که کلیه ی رنگ های مصنوعی در مقابل این گونه عوامل نامساعد دارای واکنش نامطلوب هستند در حالی که حقیقت امر این است که به جز رنگ های جوهری سایر انواع این رنگ ها در مقایسه با گروه رنگ های طبیعی در بسیاری از موارد واکنش قوی تری نسبت به نور و آب از خود بروز می دهند.
در سری رنگ های شیمیایی به غیر از رنگ های قلیایی و همچنین رنگ های اسید قوی که موجب ضعیف شدن الیاف می شوند، سایر رنگ های شیمیایی از قبیل گروه رنگ های خمی دارای ثبات خوبی در مقابل نور و آفتاب هستند. همچنین رنگ های کرومی از سری رنگ های شیمیایی بسیار با ثباتی هستند که به میزان فراوانی در رنگرزی مصرف می شوند.
روش های رنگرزی فرش دستباف
رنگرزی فرش دستباف به روش سنتی
در این کارگاهها رنگرزی در پاتیل های بزرگ مسی انجام می گیرد. حرارت این پاتیل ها به وسیله شغله آتش که به وسیله گاز یا نفت تغذیه می شود تأمین میگردد. پشمها بصورت ریسیده نشده یا کلاف نخ رنگرزی میشود. مراحل دندانه و رنگرزی در این پاتیل های بزرگ مسی انجام می گیرید.
سپس آبگیری در سانتیروفوژهایی اغلب با ابعاد کوچک انجام می گیرد. به طور عمده اغلب کارها در این کارگاهها دستی و زیر نظر استادکار رنگرز انجام می گیرد.
بیشتر بخوانید: اندازه های رایج فرش دستباف ایرانی
رنگرزی صنعتی
در کارگاههای بزرگ همه چیز کاملاً مکانیزه است و کارها به صورت ماشینی و با دستگاههای مختلف انجام می شود. و به جای پاتیل های مسی از دیگ های بخار که همان نقش را ایفا می کند استفاه می شود پشم معمولاً به صورت نخ رنگرزی می شود. ابتدا نخ ها را شل پیچی می کنند دستگاه اشلاپ فورس نخها را به صورت شل دور بوبین های سوراخ دار مخصوص رنگرزی میپیچد این سوراخها برای نفوذ رنگ به داخل نخها میباشد قطر بوبین با پشم که دور آن پیچیده میشود به ۵/۱۷ سانتیمتر می رسد. سپس بوبین ها را درون محفظه بوبین می چینند و این کار به صورتی انجام میگیرد که بوبین ها به هم نچسبند.
در این مرحله بوبین ها آماده رنگرزی هستند. آنها را وارد محفظه رنگرزی که همان دیگ بخار لست میکنند البته قابل ذکر است که قبل از این مرحله باید پشم ها شسته شده باشند تا چربی آنها گرفته شود زیراچربی موجود در روی الیاف باعث عدم نفوذ رنگ به طور مناسب و یکنواخت بر روی الیاف میگردد.
