منظور از گره فرش دستباف نخ مرینوس و یا ابریشمی است که به ردیف دور تارهای چله پیچیده و روی هم قرار می گیرند. وجود و تعداد این گره ها که با پود های ریز و درشت محکم می شوند ساختار اصلی فرش دستباف را تشکیل می دهند.
گره در گویش های مناطق مختلف به نام های ایلمک، ریشه، خفت، پیچه، دانه و گند نیز نامیده می شود در مان آنها ایلمک و ایلمه از گویش های آذربایجانی است.
مشخصات گره فرش
گره صرف نظر از اینکه انواع مختلفی که دارد دارای مشخصاتی است که در زیر به آن اشاره می کنیم
قطر گره
در ظرافت قالی و رج شمار آن موثر است.
قوس گره
نحوه ی پیچیدن نخ به تارهای چله است که پشت و روی قالی را متفاوت می سازد.
جهت گره
خواب فرش را تعیین می کند.
رنگ گره
مشخص کننده ی نقش و نگار ها در متن و حاشیه است.
نوع گره
گره فرش دستباف انواع مختلفی دارد اما محبوب ترین آنها، گره ترکی یا متقارن و گره فارسی یا نامتقارن است که به مدل دوم گره سِنَه هم گفته می‌شود. این گره‌ها فقط مخصوص ایران نیستند و بسیاری از کشورها به این دو روش بافت فرش را انجام می‌دهند.
انواع گره فرش
گره فارسی:
در این نوع گره خامه یا پرز گره تنها به دور یک تار پیچیده و سر دیگر آن از پشت تار دومی آزاد می‌گذرد. بدین طریق که بافنده ابتدا مقداری از خامه (نخ پشمی) را از توپک جدا کرده در حالی که چاقوی فارسی بافت را بدست راست دارد با دو انگشت سبابه و میانی دست چپ سرخامه جدا شده را نگه می‌دارد.
سپس بوسیله سرانگشت سبابه دست راست یک جفت چله (زیر و رو) را جلو آورده و ضمن اینکه حدود ۲ سانتیمتر خامه از بین انگشتان دست چپ بیرون آمده، آنرا از پشت چله اول رد نموده و پس از خم کردن سر آن، خامه را از روی چله دوم به سمت پشت آن عبور داده و از ما بین ۲ تار به سمت روی فرش جلو کشیده و کاملاً پایین می‌آورد.
این کار با انگشت میانی و سبابه دست راست صورت می‌گیرد، سپس بوسیله لبه کاردک سرنخ اضافی را می‌برند. گره فارسی را گره نامتقارن نیز می‌نامند، زیرا گره بطور متقارن به دور هر دو تار پیچیده نمی‌شود و تنها بدور یک تار پیچیده می‌شود.
گره ترکی:
این گره روی دو تار رو و زیر به کار می‌رود. بدین ترتیب که بافنده خامه یا پرز، را در دست چپ گرفته و به صورت عمود یا خط مستقیم بر روی تارهای رو و زیر قرار می‌دهد. هر یک از دو سر خامه به پشت یکی از تارها رفته پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آمده به طرف بافنده کشیده می‌شود.
این نوع گره که ترکی (متقارن) نامیده می‌شود بیشتر به کمک قلاب انجام می‌گیرد و نسبت به سایر بافتها محکمتر است. گره ترکی در ترکیه و آذربایجان و همدان و دیگر نقاط ترک‌نشین به کار می‌رود، ولی در سطح جهانی کمتر مورد استفاده است.
این گره با استفاده از قلاب تبریزی بدینصورت انجام می‌شود که ابتدا یک جفت چله زیر و رو را به کمک قلاب جلو کشیده، بخشی از خامه موردنظر را در دست چپ گرفته یک سر خامه را به کمک قلاب بین دو چله برده و آنرا از پشت تار اول بیرون آورده از روی دو تار عبور می‌دهیم.
آنگاه آنرا پشت تار دوم برده و سپس سر خامه را از بین دو تار مجدداً بیرون می‌آوریم و هر دو سر را با هم بطرف پایین می‌کشیم و اضافه آنرا با لبه تیز قلاب قطع می‌کنیم. ضمناً باید دقت شود که در موقع جلو کشیدن دو سر گره اندازه آنها یکسان باشد و یکی کوتاهتر و دیگری بلندتر نباشد.
انواع گره ترکی چیست؟
استاندارد : این گره که به صورت معمولی می باشد به اسم خوابید نیز بیان می‌شود.
برجسته : که با عنوان برعکس نیز مطرح شده است و از انواع گره های ترکی است.
گره درجه یک : که به آن گره ممتاز نیز گفته می‌شود و از گره های محبوب ترکی است.
گره فارسی و ترکی چه فرقی با هم دارند؟
صرف‌نظر از نحوه استفاده دو گره بصورت دستبافت و قلاب‌باف دو گره هیچ برتری بر یکدیگر ندارند. در ادامه این مقاله از فرش راین به بررسی تفاوت های این دو گره می پردازیم. با ما همراه باشید.
۱) میزان مصرف مواد اولیه
مصرف مواد اولیه در گره ترکی به مراتب بیشتر از گره فارسی است به عنوان مثال چنانچه مقدار کرک مورد استفاده در یک قالیچه زرع و نیم با گره فارسی ۹ کیلوگرم باشد برای قالیچه‌ای با همان اندازه با گره ترکی میزان مصرف ۱۱ کیلو خواهد بود.
۲) ضخامت
در بافت یکی قالی با گره ترکی پرز مصرفی دارای ضخامتی کمتر از پرز مصرفی با گره فارسی و همان رجشمار است. مثلاً اگر فرشی قابل بافت با کرک ۶ لا در فارسی‌باف باشد، حتماً در بافت آن بطریق ترکی باید از کرک ۵ لا استفاده شود.
این مورد در کاربرد پود نیز مصداق دارد و چنانچه در بافت فرشی بطریقی فارس‌باف از پود ۱۲ لا استفاده شود در بافت آن بطریق ترکی حتماً باید از پود ۹ لا استفاده شود والا فرش بالا می‌زند.
۳) زبری
معمولاً فرشهای قلاب‌باف (ترک‌باف) زبرتر از فرش دستباف هستند و این با لمس سر انگشتان به راحتی قابل درک است.
گفته می‌شود که دوام ریشه‌ترک‌باف بیشتر است. وجود فرشهای چندصدساله فارسی‌باف و سلامت آنها و نیرون نیامدن ریشه‌ها بطلان این عقیده را به اثبات می‌رساند زیرا عاملی که ریشه‌ها را در اصل نگه می‌دارد پودهای زیر و رو است که در خلال آنها می‌گردد.
برخلاف عقیده بسیاری که معتقدند در بافت بطریق فارسی دستها دچار آسیب می‌شود، امروزه خوشبختانه برای گرفتن ریشه از کاردهای قلاب استفاده می‌شود و از گرفتن تار با دست می‌توان اجتناب کرد. این روش در شمال ایران متداول است.
در ضمن می‌توان از قلاب هم در روش دستباف جهت گرفتن ریشه‌ها استفاده کرد و سپس ریشه را با دست بدور تار پیچید و بعبارت دیگر دو روش را ممزوج نمود.
